Χάρτης των λιμένων του Μούδρου και του Κοντιά στη Λήμνο εκδόθηκε αρχικά το 1835 και στη συνέχεια το 1890 από το Βρετανικό Ναυαρχείο από μετρήσεις του Βρετανού υδρογράφου Richard Copeland. Ο χάρτης απεικονίζει το ανάγλυφο της ορεινής χερσονήσου Φακός του νησιού, έχει πάρα πολλές λεπτομέρειες, γεωγραφικές μετρήσεις, τα υψώματα, αλλά δεν έχει τοπωνύμια.
Το 1900 λίγο μετά από την έκδοση του χάρτη, ένα υδρογραφικό πλοίο με καπετάνιο τον Corry πήγε στην περιοχή αυτή για να κάνει συμπληρωματικές μετρήσεις και στο πλοίο υπηρετούσε ως υδρογράφος ο Λόκλιρ, νευρικός και ατίθασος τύπος.
Όταν ο καπετάνιος τον έστειλε μέρα μεσημέρι να κάνει μετρήσεις εξοργίστηκε. Μετά από πολλές δεκαετίες έγινε αντιληπτό ότι στον χάρτη που σχεδιάστηκε από τον Λόκλιρ και τυπώθηκε, εμφανίστηκαν τοπωνύμια στα υψώματα, τα οποία δεν είχαν ονόματα. Yam, Yrroc, Eb και Denmand αναγράφεται στον χάρτη, λέξεις που δεν βγάζουν νόημα, καθώς δεν είναι ούτε ελληνικές, ούτε αγγλικές, ούτε τούρκικες και δεν τον παρατήρησε κανένας. Ο χάρτης τυπώθηκε, μοιράστηκε και χρησιμοποιήθηκε. Μετά από 20 χρόνια κάποιος διαπίστωσε ότι αν διαβαστούν ανάποδα τα τοπωνύμια αυτά προκύπτει η φράση «May Corry Be Damned» δηλαδή «Μακάρι ο Κόρι να είναι Καταραμένος».
Στον αρχικό χάρτη και τον συμπληρωματικό, που αποτέλεσε μορφή εκδίκησης σε μια προσωπική διαφορά θα έχουν τη δυνατότητα να «περιπλανηθούν» οι επισκέπτες της νέας έκθεσης του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα και της Νεότερης Ιστορίας της Μακεδονίας (ΙΜΜΑ) βασισμένη στη συλλογή του ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ Παρασκευά Σαββαΐδη που εγκαινιάζεται αύριο στην Αίθουσα Αλέξανδρος Χαΐτογλου στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα.
Η έκθεση με τίτλο «Ανάμεσα στα κύματα και τους χάρτες του Αιγαίου» αναδεικνύει τις προσπάθειες και τις περιπέτειες των Βρετανών υδρογράφων για να εξερευνήσουν και να χαρτογραφήσουν ακτές, νησιά και λιμάνια, για λογαριασμό της Μεγάλης Βρετανίας, στα μέσα του 19ου αιώνα και το επίτευγμά τους που ήταν μέσα σε περίπου εξήντα χρόνια μία άγνωστη περιοχή στην Ανατολική Μεσόγειο Θάλασσα και στο Ελληνικό Αρχιπέλαγος ή Αιγαίο Πέλαγος να αποκτήσει τη γεωγραφική της ταυτότητα.
«Πριν πάνω από 30 χρόνια άρχισα να συλλέγω χάρτες της Θεσσαλονίκης της χρονικής περιόδου 1850-1950 και χάρτες της Κεντρικής Μακεδονίας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Απέκτησα έναν χάρτη της Θεσσαλονίκης, μία μικρογραφία της πόλης, ιδιαίτερα ακριβή. Τότε άρχισα να ψάχνω, είδα να ξετυλίγεται μια ιστορία με πολλές μικρές ή μεγαλύτερες παράλληλες. Ποιος ήταν ο καπετάνιος Thomas Graves που αναγράφει ο χάρτης, πότε ήρθε να κάνει τις εργασίες, από ποια Υπηρεσία ήταν; Ποιοι ήταν οι άνθρωποι πίσω από τους χάρτες; Γιατί ενδιαφέρθηκαν για αρχαιότητες και το περιβάλλον;. Έτσι άρχισα να συλλέγω χάρτες κυρίως του Αιγαίου, των ακτών της Μικράς Ασίας, των νησιών μέχρι την Κύπρο» τόνισε ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ Παρασκευάς Σαββαϊδης κατά τη διάρκεια ξενάγησης δημοσιογράφων στην έκθεση.
Περίπου 30 χάρτες, οι περισσότεροι Βρετανών υδρογράφων από το 1820 έως το 1860 που τυπώθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και γαλλικοί, οθωμανικοί κ.α. που βασίζονται στους βρετανικούς και απεικονίζουν τη Θεσσαλονίκη, τον κόλπο της Κασσάνδρας, τη χερσόνησο του Άθω και τα μοναστήρια, τη Θάσο και τη Λήμνο, την Κρήτη, τις ακτές της Σμύρνης, τον Βόσπορο, τα Δαρδανέλια, την Κωνσταντινούπολη, καθώς και χάρτες με παράκτιες όψεις – τις εικόνες που έβλεπαν οι ναυτικοί πάνω στο πλοίο την ώρα που πλησιάζει τις ακτές, σε μία εποχή που δεν υπήρχαν άλλοι τρόποι να καθοδηγηθεί ο πλοηγός του πλοίου, παρουσιάζονται στην έκθεση.
Στα εκθέματα που ξεχωρίζουν είναι ο πρώτος χάρτης της Κύπρου που συντάχθηκε στα ελληνικά το 1809, που είναι αντίγραφο του χάρτη του λόρδου Kitchener βασισμένο σε χάρτη του Βρετανού υδρογράφου Thomas Graves του 1849, μεγάλος οθωμανικός χάρτης, που είναι καθαρό αντίγραφο των βρετανικών μεταφρασμένων στην παλαιοτουρκική αραβική γραφή, στη λεζάντα του οποίου αναγράφεται ότι τον συνέταξαν ο καπετάνιος Ζαχαρίας, ο καπετάνιος Μαχίρ και ο καπετάνιος Μαγιάρ και χάρτης της Εύβοιας, όπου οι Βρετανοί έκαναν ευρεία έρευνα για το φαινόμενο των παλιρροιών στα στενά του Ευρίπου.
Οι άνθρωποι πίσω από τους χάρτες
Μία από τις πιο εμβληματικές προσωπικότητες, ήταν ο Thomas Graves, ο οποίος ήταν επί είκοσι χρόνια στο Αιγαίο υπεύθυνος της Υδρογραφικής Υπηρεσίας, συνέταξε πάνω από 200 χάρτες και αρνήθηκε χαρακτηριστικά να συμπράξει σε μεταφορά αρχαιοτήτων από τη Λυκία στο Βρετανικό Μουσείο. Έχασε τη θέση του, γι αυτό μετά από λίγα χρόνια, βρήκε εργασία στη Μάλτα ως επιθεωρητής λιμένος και επειδή έκανε καλά τη δουλειά του, τον δολοφόνησε ένας Μαλτέζος για ασήμαντη αφορμή, επισήμανε ο κ. Σαββαϊδης.
Άλλοι σημαντικοί υδρογράφοι ήταν οι Sir Francis Beaufort, William Henry Smith, Thomas Graves, Richard Copeland, Frederick William Beechey. Έκαναν ακριβείς, αξιόπιστους χάρτες και σε αυτούς βασίστηκαν οι άλλες υπηρεσίες των άλλων κρατών για να κάνουν τους δικούς τους. Από το 1870 και μετά η Υδρογραφική Υπηρεσία απλώς επικαιροποιούσε και διόρθωνε τους υπάρχοντες χάρτες του. Μέχρι πριν από 2 – 3 δεκαετίες ήταν η βάση των νεότερων χαρτών, διευκρίνισε ο κ. Σαββαϊδης.
Έως το 1870 οι Βρετανοί υδρογράφοι χαρτογράφησαν όλες τις ακτές του κόσμου
Σε όλο τον κόσμο η Υδρογραφική Υπηρεσία του Βρετανικού Ναυαρχείου είχε κάνει 5.000 – 6.000 χάρτες για όλες σχεδόν τις ακτές του κόσμου. Το όνειρο του Beaufort ήταν στη διάρκεια της θητείας του να μπορέσουν να χαρτογραφηθούν όλες οι ακτές του κόσμου. Δεν το πέτυχε.
Έμειναν κάποια συμπληρώματα και ολοκληρώθηκε το όνειρο του στα 1870, λίγο μετά δηλαδή όταν πραγματικά τότε δεν υπήρχε στον κόσμο ακτή από ξηρά, από νησί, από ο,τιδήποτε που να μην την είχε χαρτογραφήσει βρετανικό πλοίο ή τουλάχιστον να την είχε προσεγγίσει και να είχε στοιχεία γι αυτήν, υπογράμμισε ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ.
Τον 19ο αιώνα η Μεγάλη Βρετανία είναι η μεγάλη υπερδύναμη, θέλει εμπόριο, θέλει ισχύ. Την εποχή εκείνη το εμπόριο, άλλα και οι πόλεμοι γίνονταν κυρίως με τα πλοία. Οι Βρετανοί διαπίστωσαν ότι δεν υπήρχαν χάρτες, δεν υπήρχαν δρόμοι ναυσιπλοΐας και γι αυτό ιδρύθηκε η Υδρογραφική Υπηρεσία του Βρετανικού Ναυαρχείου, η οποία προσπάθησε να σχεδιάσει, να φτιάξει χάρτες.
Στην αρχή χρησιμοποιήθηκε ένα αρχείο που υπήρχε στην Υπηρεσία, το οποίο προερχόταν από τα στοιχεία που έφερναν οι καπετάνιοι όταν γύριζαν στο Λονδίνο, για τα ταξίδια τους και στη συνέχεια οργανώθηκε καλύτερα η Υπηρεσία. Άρχισαν να υπάρχουν και οι υδρογράφοι, οι οποίοι έκαναν καινούργιες αποτυπώσεις και όλα αυτά κορυφώθηκαν όταν ο Beaufort έγινε διευθυντής της Υδρογραφικής Υπηρεσίας.
Στην έκθεση που είναι οργανωμένη θεματικά στις ενότητες «οι Βρετανοί υδρογράφοι στο Αιγαίο Πέλαγος», «οι υδρογραφικοί χάρτες του Βρετανικού Ναυαρχείου», «σχεδίαση παράκτιων όψεων στους χάρτες», «υδρογράφοι, αρχαιολογία και ελληνική ιστορία», «υδρογράφοι, περιβάλλον και φυσικές επιστήμες» παρουσιάζονται και τα βασικά όργανα που χρησιμοποίησαν οι υδρογράφοι για τις μετρήσεις τους.
Τα εγκαίνια της έκθεσης «Ανάμεσα στα κύματα και τους χάρτες του Αιγαίου» θα πραγματοποιηθούν την Παρασκευή, 22 Νοεμβρίου 2024 και ώρα 18:00, στην Αίθουσα Αλέξανδρος Χαΐτογλου στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα.
Διάρκεια Έκθεσης: 22 Νοεμβρίου 2024 – 31 Μαρτίου 2025
